SİYASAL İKLİM GEÇİŞLERİ

Sendikacılık, Türkiye’de hiçbir zaman gelişme seyri açısından uygun siyasi iklim yakalayamadı. Her darbe döneminde en büyük darbe sivil inisiyatif kullanan odaklara vuruldu. Örgütlülüğün en demokratik ve etkili hali olan sendikacılık bu yüzden hep yasaklandı, sendika üyeliği imkânsızlaştırılarak budandı, sendikalar kapatıldı. Bu serüveni kronolojik olarak izlediğimizde özetle şöyle bir tarihi serüvene çıkabiliriz.

1909 tarihli “Tatili Eşgal Kanunu” ile başlayan yasaklamalar, Bu kanunla “hizmet-i umumiye” kavramı geliştirilerekgeneli ilgilendiren hizmetleri yerine getiren işyerlerinde, sendika kurma yasağı getirildi.

1924 Anayasasının öngördüğü Memurin Yasası, 18 Mart 1926 tarihinde kabul edilmiş; Memurin Yasası, Osmanlı dönemindeki personelrejiminden ayrı bir düzenlemeye gitmiş, personel rejimini genel bir statü olarakdüzenlemiştir.Memurin Yasası, sendika hakkı ile ilgili herhangi bir düzenlemeye değinmemiş, memurları halktan ayrı bir statüde ele alarak; halkı işçiden işçiyi memurdan ayrıştırmıştır. Memurluk, devletin kendine sunduğu garantiye karşılık halka karşı devleti koruyan payanda konumuna getirilmiştir. Yasadaki boşluklar nedeniyle memurların sendikalaşabileceği yönünde lehte bir karar vermek pek mümkün olmasa da siyasi ortam gereği örgütlenmenin pek mümkün olmadığı yönünde yorumlar yapılmıştır. Nitekimdoğuda ortaya çıkan dini nitelikli isyanlardan sonra, Meclis tarafından kabul edilen1925 tarihli Takriri Sükûn Yasasıyla pek çok hak sınırlandığı gibiörgütlenme hakkı da kökten yok edilmiştir.

1936 yılında kabul edilen 3008 sayılı İş Yasası da, kendini oluşturan politik veekonomik sistemin özelliklerinden etkilenmiştir. Yasa, 1934–1938 yıllarının planlıve devletçi ekonomik rejimi ile tek parti sisteminin özelliklerine uygun olaraktoplum içinde sınıfların ayrılığı ve sınıf çıkarlarını kabul etmeyen otoriter politiksisteminin izlerini taşımıştır. Dönemin koşulları nedeniyle İş Yasası, devletin isçi ve işveren ilişkilerinde tek düzenleyici güç olduğunu kabul ederek sendika kurma özgürlüğünü bir bakıma sessizliğe büründürmüş ve sendikalarla ilgili herhangi bir hükme yer vermemiştir.

Memurların örgütlenme hakkını yasaklayan bir diğer yasa da, 1938 tarihli Cemiyetler Yasasıdır. Cemiyetler Yasasının 9. maddesiyle, medeni yasadan doğandernek kurma hakkı ortadan kaldırılmıştır. Bu maddeye göre, aile, cemaat, ırk, cins ve sınıf esasına dayalı cemiyetler kurulamaz, denilmek suretiyle o döneme kadar kurulmuş olan ve bazıları sendika seklinde örgütlenen dernekler ortadan kaldırılmıştır. Yine Yasaya göre, bir derneğin kurulabilmesi için hükümetin izninialma şartı getirilmiş ve dernekler sürekli olarak hükümetin denetimine tabitutulmuştur. Ayrıca, derneklerin kapatılması için hükümete geniş yetkiler verilmiştir.

1946 yılında, 1939 tarihli Cemiyetler Yasası değiştirilerek, aile, cemaat, ırk, cins ve sınıf esasına dayalı cemiyetler kurulamaz maddesindeki sınıf sözcüğü kaldırılarak bir özgürlük ortamı oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu düzenlemeden sonra ortaya çıkan yoğun örgütlenme isteklerini bir düzene koymak amacıyla 20 Şubat 1947 tarihinde5018 sayılı Sendikalar Yasası çıkarılmıştır. Yasada, sendika özgürlüğü açıkça tanınmış, sendikacılığa, yani bir iş yerinde birden fazla sendikanın kurulabilmesineizin verilmiştir. Ayrıca sendikalara girme ve çıkma serbest bırakılmıştır. Öte yandanYasa, sendikal çalışmaları aşırı şekilde sınırlandırmıştır. Yasanın ikinci maddesinegöre işçi vasfı taşımayanların işçi sendikalarına üye olamayacakları belirtilmiştir. İşçi tanımında ise 3008 sayılı İş Yasasındaki tanımın geçerli olacağı belirtilmiştir.3008 sayılı Yasa, isçileri, bedenen çalışanlar şeklinde tanımlamıştır. Böylece meslek dışında kalanlar, fikren çalışanlar, memurlar ve aydınlar sendika kurmaktan alı konulmuştur. Ayrıca sendikalar Çalışma Bakanlığının kontrolü altına konulmuş,uluslararası kuruluşlara üyelikleri Bakanlar Kurulunun iznine bağlanmış, siyasetle uğraşmaları yasaklanmış ve her türlü grev yasaklanmıştır. Söz konusu yasaklara uymayan sendikalar hakkında geçici ve sürekli kapatma cezasının verileceği hükme bağlanmıştır. Bu nedenlerden dolayı o dönemin sendikaları güçsüz, levha sendikası olarak kalmıştır.

1961 Anayasasının 46. maddesi ile Türkiye’de ilk defa memurlara sendika hakkı tanınmıştır.Öte yandan 1961 Anayasasının memurlara tanıdığı sendika kurma hakkı uğrunda savaşılarak kazanılmış bir hak değildir. Memurlardan her hangi bir istem olmaksızın verilmiş bir haktır. Sendikacılığın ilk kez bu kadar geniş haklarla bezeli verilmesi açısından 1961 Anayasası büyük önem arz etmektedir.

“Ancak Anayasanın 46. maddesinin ikinci fıkrası, “İşçi niteliği taşımayan kamugörevlilerinin bu hakları kanunla düzenlenir” demek suretiyle çalışanlar arasında birayrım yapılmasına neden olmuştur.” Bu maddeden de anlaşılacağı gibi memurlar içinayrı bir yasal düzenleme yapılması gerekmektedir. Böylece memurlara işçilere oranla daha sınırlı birsendika hakkı verileceği ortaya çıkmaktadır. Öyle ki;46. maddenin gerekçesinde de kamu hizmeti görenlerin sendika kurma hakları şüphesiz ki işçilerinki gibi kayıtsız olamaz. Bu anlamda konulacak sınırlar ihtiyaçlar çerçevesinde yasa koyucu tarafından belirlenecektir.Anayasanın bu hükmü gereği, 08.06.1965 tarihinde 624 sayılı Devlet PersoneliSendikaları Yasası 158 kabul edilerek, yürürlüğe girmiştir.

624 sayılı Yasanın 1. maddesinde, sendikaların, “sendika” veya” meslek birliği” seklinde kurulabileceğini belirtmiştir. Aynı madde de, memur sendikalarının amacı,”işçi niteliğinde olanlar dışındaki kamu personelinin ortak mesleki, kültürel, sosyalve iktisadi hak ve menfaatlerini korumak, özellikle mesleki gelişmeyi ve aralarındakiyardımlaşmayı sağlamak” olarak ortaya konmuştur. Yasada, memur sendikalarının amacının, “hak ve çıkarların korunmasıyla” sınırlı tutulup “geliştirme, iyileştirme ya da düzeltme amacına yer verilmemesi ve mesleki gelişmenin ve aralarındaki yardımlaşmanın sağlanması” sözcüklerine özellikle yer verilmiş olması memur sendikacılığını geriye götürmeyi güden bir amaç olarak değerlendirilmiştir.

Bu kanunda çalışanlara sadece örgütlenme hakkı verilmiş, örgütlenme hakkı da sadece işyeri, meslek grubu ve statü temeli üzerine inşa edilerek sendikaların bölük pörçük kalmasına dolayısıyla sendika enflasyonuna özellikle yol açılmıştır. Sendikaların birlikte hareket etme ve birleşmelerini engellemek için çekilen siyasi setler sebebiyle herkesin kendi mahallesinde yuvalandığı küçük örgütçükler halinde, üst kuruluşlarda bir araya gelme kabiliyeti olmayan bir tarzda, otuz dört ayrı tür sendika kurulmuştur. Bu yasa, “sendikaların, her bir kurumda veya kurumlar arasında, merkez veya taşra teşkilatında,ayrı ayrı veya her bir kurumun genel bütünlüğünü veya bir kısmını veya meslek veyauzmanlık kolunu ve memurluklarını kapsayacak şekilde kurulabileceğini belirterek birkuruluş ilkesizliği” ortaya koymuştur. İsmi ve cismi kurulma hakkı verilen sendika hükmi olarak yok sayılabilecek, güçlenmesi kontrol edilebilecek ve gerektiğinde müdahale edilebilecek bir konumda neredeyse çalışanlara sus payı olarak emaneten verilmiştir.

Bu durum, alt düzeydeki bu parçalanmışlık Federasyon ve Konfederasyon gibi üst birliklerin kuruluşlarında da kendini göstermiş, temsil yönünden güçsüz üst kuruluşlar oluşturulmuştur.Memur sendikalarını, bir sınıfın mücadele aracı olmaktan çok yönetimle işbirliği yapan kuruluşlar sokulmak istenmiş, yönetimi aşırı şekilde eleştiren yöneticilerin sürgün diye tabir edilen uzak yerlere tayin edilmesi, kurum içinde sendikal faaliyette bulunma yasağı ve toplu sözleşme ve grev gibi sendikal hareketin temel dinamiklerinden yoksun bırakılması, ihtiyatlı ve ölçülü bir memur sendikacılığı, kısıtlı ve ekonomik bir savaşım amacı gütmeyen bir memur sendikacılığı, geleneksel devlet ve memur anlayışına ve devletle işbirliği temeline dayalı bir memur sendikacılığı, ağırbaşlı ve polemikten uzak bir memur sendikacılığı, disiplin kurallarını çiğnemeyen bir memur sendikacılığı, üyeleri temsil hakkıyla sınırlı bir memur sendikacılığı ve devlete karsı çıkmayan bir sendikacılık anlayışı yerleştirilmeye çalışılmıştır.

Tüm bu olumsuzluklarına rağmen sendikacılığın resmi bir keyfiyet kazanması bakımından 624 sayılı yasa memur sendikacılığında ufukta bir menfez açması bakımından bir kilometre taşı olarak kabul edilebilir.

1961 Anayasası döneminde kabul edilen ve kamu çalışanlarının tümünükapsayan genel bir kanun olan 657 sayılı Devlet Memurları Kanununda da memurlarınsendikal haklarına ilişkin bazı düzenlemeler yer almaktadır.

657 sayılı Yasa, daha sonra çıkmış olmasınakarsın 624 ‘ten daha ileri olarak değerlendirmek mümkün değildir. Örneğin memurlar dışında kalan ve isçilerden farklı bir istihdam biçimi olan vebelirli koşullara uyularak çalıştırılmasına olanak verilen “sözleşmeli personel”sendika hakkından yoksun bırakılmaktadır.657 sayılı Yasasının 27. maddesinde, grev hakkı memurlar için yasaklanmıştır.

“Devlet memurlarının, greve karar vermeleri, grev tertiplemeleri, ilan etmeleri,bu yolda propaganda yapmaları yasaktır. Devlet memurları herhangi bir grevteşebbüsüne katılamaz, grevi destekleyemez veya teşvik edemezler.”657 sayılı yasada grevin yasaklanmasının iki nedeni olduğu öne sürülmektedir.“Birinci neden, kamu hizmetlerinin sürekliliği ilkesidir. İkinci neden ise, Anayasanın maddesinin grev hakkını yalnızca isçilere tanımış olmasıdır.” “Bastan beri Türk yönetim sisteminde hâkim olan tek yanlı düzenleme anlayışı, 657 sayılı Yasa konusunda da sürdürülmüştür. Dolayısıyla Anayasanın saydığıkonuların dışındaki hakların toplu sözleşme yoluyla pazarlık konusu yapılabileceği görüşü değerini yitirmiştir.

657 Sayılı Yasaya göre yasa ve düzenleyici işlemler tek yanlılığa dayandığından, imkân oluşturmaktan ziyade sınırlama getirmek mantalitesinden doğduğundan bu konularda, memur sendikalarıyla toplu pazarlık yapma imkânı bulunmamaktadır.

Dev­let Per­so­ne­li Sen­di­ka­la­rı Ka­nu­nu’nun 1965 yı­lın­da yü­rür­lü­ğe gir­me­siy­le bir­lik­te, ilk memur sendikası 18 Ha­zi­ran 1965’te “Tür­ki­ye Dev­let Bü­ro Gö­rev­li­le­ri Sen­di­ka­sı” adıy­la An­ka­ra’da ku­rul­du. An­cak me­mur­la­ra ve­ri­len ör­güt­len­me hak­kı­nın kul­la­nı­mı uzun sür­me­di; bu hak­kın kullanılmaya başlandığı ta­rih­ten al­tı yıl son­ra 1971’de kanundaki “çalışanlar” ibaresi “işçiler” olarak değiştirilerek memurlara verilen sendikal örgütlenme hakkı ge­ri alın­mış oldu.

Me­mur sen­di­ka­la­rı­nın al­tı yıl­lık fa­ali­yet dö­ne­min­de ger­çek­leş­tir­dik­le­ri yö­ne­tim kar­şı­tı bas­kı gru­bu fonk­si­yon­lu ey­lem­le­rin ik­ti­dar üze­rin­de ya­rat­mış ol­du­ğu hoş­nut­suz­luk, me­mur­la­ra ve­ril­miş olan sen­di­ka­laş­ma hak­kı­nın 1971’de son bul­ma­sın­da et­ki­li ol­du.

Bu dönemde kamu çalışanlarının sendika hakkı yoktur. Ancak çalışanlar memursendikalarının bıraktığı açığı memur dernekleriyle kapatmaya çalışmışlardır.Derneklerin çalışmalarında sendikal amaçlar hâkim olmuştur. Kapatılan memursendikaları yerine kuruldukları belirtilen kamu görevlileri dernekleri, üyelerinin ekonomik, toplumsal ve kültürel haklarıyla, özellikle de sendikalar gibi ekonomikçıkarlarıyla ilgilenmişlerdir.

Kamu görevlileri derneklerinde aşırı siyasallaşmalar görülmüştür. Bütün siyasi partiler kendi çizgilerindeki kamugörevlilerini kurum veya meslek bazında örgütlenmeye zorlamışlardır. Öyle ki, baştaöğretmenler ve polis olmak üzere kamu görevlileri derneklerinde bütün siyasipartilerin hâkimiyet kurmalarına varıncaya kadar bir siyasallaşma gözlenmiştir. Bu dönemde örgütlenen kamu görevlilerinin partizanlaşmasıbürokrasi için tehliketeşkil edecek bir oluşuma yol açmıştır.

Temel hak ve özgürlükler ve özel olarak sendikal hak ve özgürlükler alanında 1982 Anayasası tıpkı, 1971 Anayasa değişikliğinde olduğu gibi “serbestlik” yerine “sınırlamayı” temel ilke olarak benimsemiştir. Mutlak bir çalışma barışını sağlamave üretimi artırma amacına öncelik vererek, aşırı tepkici ve ayrıntılı bir düzenlemeyapılmıştır. 1982 Anayasası sosyal devlet ilkesinden çağdaş anlamda uzaklaşmıştır.

Söz konusu anayasaya göre, işçi veişverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerinikorumak ve geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma hakkına sahiptirler.  Böylece Anayasa, sadece işçilerden söz edip memurlardan söz etmeyerek sendika hakkını açıkça tanımadığı gibi yasaklama yoluna da gitmemiştir. Oyunu pata götürerek kendisini yasakçı addedilebilecek konumdan azat etmiş,  boşluğu gerek gördüğünde istediği bir saikle doldurarak kontrolü sağlayabilme hinliğini tercih etmiştir.Halkın özgürlüklerle naturasına uygun doğal haliyle kendi manevi iklimiyle kendiliğinden şekillenmesinden daha ziyade mühendislikle zorunlu şekillendirilmeye çalışılması toplumun kodlarının bozulmasına sebep olmuştur.

1995 Anayasa DeğişikliğiKamu çalışanlarının yoğun bir şekilde sendikalaşma sürecine girmeleri, yoğun lobi faaliyetleri ve de kitlesel eylemlerle baskı unsuru olunması sonucunda 1995 yılında yapılan Anayasa değişiklikleri ile kamu çalışanlarının sendika kurma hakları; Anayasal güvence altına alınmıştır.

2001 Anayasa değişikliği ile memurların sendika hakkı tanınmıştır. Örgütlenme hakkı verilen ancak toplu sözleşme ve grev hakkı verilmeyerek nakıs bırakılan sendikacılık, göstermelik bir biçimde toplu görüşme ile geçiştirilmiştir. Toplu görüşme; kurulan bir sahnenin önünde devletlülerin karşısına eli kolu bağlı oturtulan konfederasyon yetkililerinin, uzlaşmadıkları takdirde hiçbir hukuki bağlayıcılığı olmayan uzlaştırma kuruluna müracaat ettikten sonra bakanlar kurulunun ne uygun görürse ona teslim olmasını içeren bir tiyatrodur.

12 Eylül 2010 referandumunda özellikle Memur-Sen’in ısrarıyla memurlara sözü verilen toplu sözleşme hakkını düzenleyen yasa tasarısı bir yılı aşkın bir sürenin sonunda meclise ancak taşınmış ve yoğun mülahazalar sonucunda toplu sözleşme hakkı tam istendik şekilde olmasa da “içeriye adam sızdıranın kazanacağı” şekilde nihayet verilmiştir.

Sanayileşme düzeyinin yetersizliği, devletin sıhhatli bir siyasi yapıya kavuşamaması, bürokratik uygulamalarda bir türlü standartların oturmaması gibi yapısal nedenlerle sınıf bilincinin yeterince gelişmediği Türk toplumunda sendikacılık son elli-altmış yıl içinde yasalarla biçimlenmiş, yasalara biçim verme gücüne maalesef sahip olamamıştır. Çoğulcu demokrasinin anayasalar ve yasalarla güvence altına alındığı dönemlerde sendikacılık ta güçlenmiş; yasal çerçevenin daraldığı dönemlerde ise etkinliğini kaybettiği görülmüştür.

Bu yazının tüm hakları GazeteKamu.com'a aittir. "www.gazetekamu.com" biçiminde bağlantı kurulabilir, açık kaynak gösterilmek kaydıyla içerik kullanılabilir.