Ailesi

Mehmet Akif’in annesi Emine Şerif Hanım, aslen Buhara’lıdır. Anne ve baba tarafından Buhara’dan gelmiş, Tokat’ta doğmuş idi.

Babası Mehmet Tahir Efendi ise Arnavut idi. O gün için Osmanlı topraklarında olan Arnavutluk’un Kosova ili, İpek Beldesi, Şuşısa (Foşiçe) köyünden Nurettin Ağa’nın oğludur. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra İstanbul’a gelmiş, medrese eğitimi almış ve müderris olmuştur. Medresede aynı isimde başka öğrenciler de vardı. Temizliğe önem verişi ve titiz oluşundan kendisine Temiz Tahir Efendi denmiştir.

Üstad Akif’in, Nuriye isminde ve Arif Efendi’yle evlenmiş bir kız kardeşi vardı.

1910 yılında, annesini hacca gönderdi.

Babası İpek’li Temiz Tahir Efendi, 1888’de vefat etti. Tahir Efendi, Nakşî şeyhlerinden Hacı Feyzullah Efendi’ye müntesip idi.

Kendisi Mısır’da iken de, 1926’da Annesi Emine Şerif Hanım, 90 yaşında vefat etti.

Çocukluğu

Mehmet Akif 20 Aralık 1873’te İstanbul Fatih, Sarıgüzel mahallesinde doğdu. Ebced hesabıyla doğum tarihine uyduğundan “Ragiyf” adı verildi. Ancak bu isim kolay söylenemiyor ve değişik şekillerde telaffuz ediliyordu. İlerleyen yıllarda Akif adını aldı. Ama babası bu ismi kullanmaya devam etti.

Geleneğe uyarak 4 yıl, 4 ay, 4 günlük olunca mahalle mektebine gönderildi.

Ardından Fatih İptidai Mektebine (İlkokul) başladı. Aynı yıl babasından da dini dersler ve Arapça eğitimi almaya başladı. Mehmet Akif, babasının kendisine uzun yıllar hocalık yaptığını söyler. Fatih Merkez Rüşdiyesi’ne (ortaokul) devam ederken, diğer taraftan da Esad Dede’den Gülistan ve Mesnevi okudu. 7-8 yaşından itibaren İbn’ül-Emin Mahmut Kemal ile birliktelikleri oldu. Beraber ders okudular, şiirler yazdılar. Çünkü babası, onun özel hocası idi.

Fatih Rüşdiyesi’ni bitirdikten sonra Mülkiye İdadisi’ne (lise) yazıldı.

Eğitimi

Annesi ve babası çocuklarının eğitimiyle özel olarak ilgileniyorlardı. Babası meslek seçimini kendisine bıraktıysa da annesi oğlunun müderris olmasını istiyordu. Fakat bunun için herhangi bir baskı yapmadı. Babası, oğlunun eğitimiyle çok ilgilenirdi. Sadece derslerine değil, temizliğine, kahvaltılarına da dikkat eder, okula hazırlardı.

Mülkiye Mektebi’nin ikinci kısmına başladığı 1888 yılında babası ve hocası Tahir Efendi’nin vefat etmesi, aileyi sarstı. Mehmet Âkif, devam ettiği okulu bırakıp yeni açılan Baytar Mektebi’ne yazılarak, kısa yoldan meslek edinmeyi tercih etti. Babasının vefatından bir müddet sonra da evleri yandı.

Çocukluğunda başlayan edebiyat, ilim sevgisi, ona pek çok şiirler yazdırdı. Daha sonra hepsini imha ettiği şiirlerini, 1892’de yayınladığı “Destûr” ile kamuoyuyla paylaştı.

Okul yılları boyunca Mehmet Âkif’in bir başka ilgi alanı da spor idi, özellikle de güreş… Bu durumu annesi hoş karşılamasa da, bir müddet sürdürdü.

Halkalı Baytar Mektebi’ni, 1893 yılında birincilikle bitiren Mehmet Âkif, Zıraat Nezareti Umur-u Baytariye Islahı Hayvanat Müfettiş Yardımcısı olarak göreve başladı.

Öğrencilik döneminde olsun, memuriyet döneminde olsun, Mehmet Âkif’in bilmemiz gereken en büyük özelliği onun sürekli ilim peşinde koştuğu, sahip olduklarıyla yetinmediği ve kendisini hep geliştirdiğidir.

Bu amaçla çocukluğundan itibaren Arapça’yla ilgilendi ve Arapça’yı mükemmel öğrendi, icazet aldı.

Memur iken İskeçeli Hafız İsa Efendi’ye devam ederek Kur`an-ı Kerim’i ezberledi.

Bazı arkadaşlarının da destekleriyle Farsça ve Fransızca’yı mükemmel bir şekilde öğrendi.

Evliliği Ve Çocukları

İstanbullu Mehmet Emin Efendi’nin kızı İsmet hanımla 1898 yılında evlendi.

Üç kız, üç de erkek olmak üzere altı çocuğu oldu.

Kızlarından Cemile, Ömer Rıza Doğrul ile evlendi.

Feride, Ford firmasının Türkiye yetkililerinden Muhittin Bey’le evlendi.

Küçük kızı Suad Hanım ise, Subay Ahmet Ali ile evlendi.

Erkeklerden İbrahim 1.5 yaşında öldü.

Diğer iki oğlu ise Emin ve Tahir’dir.

Mehmet Âkif ailesine bağlıydı. Çocuklarını yetiştirebilmek için hep gayret etti. Ancak erkek çocukları konusunda başarılı olduğunu maalesef söyleyemeyiz. Bunda en büyük neden, görev icabı sık sık şehir dışına çıkması ve Kurtuluş Savaşı yıllarında yine İstanbul’da değil cephede ve Ankara’da oluşudur. Mehmet Âkif Mısır’a gittiğinde de çocuklarını yanına almış gereken eğitimi vermeye çalışmıştır. Mektuplarında, bu konuyu hep işlemiş, üzüntü ve sevinçlerini dostlarıyla paylaşmıştır.

Resmi Görevleri

Okulunu 1893 yılında birincilikle bitiren Mehmet Âkif, Zıraat Nezareti Umur-u Baytariye Islahı Hayvanat Müfettiş Yardımcısı olarak göreve başladı. Bu yıldan itibaren dört yıl boyunca, Rumeli, Anadolu ve Arabistan’ın çeşitli bölgelerinde görevli olarak bulundu.

Bu görevine ek olarak zaman içerisinde değişik görevler üstlendiğini görüyoruz:

1906’da, Halkalı Ziraat Mektebi`ne "Kitâbet-i Resmiye Muallimi"

1907’de, Çiftlik Makinist Mektebi`ne "Türkçe Muallimi"

23 Temmuz 1908’de "Umûr-i Baytariye Dairesi Müdür Muavini"

İlmi ve edebi yetkinliğinden dolayı aynı yıl Darulfünûn (Üniversite) Edebiyat Fakültesi "Edebiyat-ı Umumiye" Muallimliği.

Bunların yanı sıra fahri olarak, İttihat ve Terakki Partisinin İlim Kurulu (Hey’et-i İlmiye) üyesi olarak Arapça dersler verdi ve Dârü’l-Edep isimli bir okulda fahri öğretmenlik yaptı. 1914 yılında, Dâr’ül-Hilafeti’l-aliyye Medresesi’nde Türkçe/Edebiyat Muallimi oldu.

Hiç kimseye haksızlık yapmayan, yapılmasına da rıza göstermeyen Mehmet Âkif, 11 Mayıs 1913’te Müdürünün haksız yere görevden alınmasına tepki göstererek Veterinerlik İşleri Genel Müdür Yardımcılığından istifa etti. Böylece yirmi yıl süren memuriyeti sona ermiş oldu.

Görüldüğü gibi resmi memuriyeti sıradan ve masa başında olmayan Mehmet Âkif, devlet adına bazı heyetlerle birlikte önemli görüşmelerde de bulunmuştur. 1914’de Devlet tarafından görevlendirilen bir heyet ile Almanya`ya gönderildi. Orada, pek çok incelemelerde bulundu, Batı’yı tanıma fırsatı buldu. Almanya’ya gidiş gayesi, elinde esir bulunan Müslümanlara yapılan muameleleri gözlemlemekti.

Aynı yıl, Mayıs ayı ortalarında, aşiret ve kabilelerin Osmanlı’ya bağlılıklarını sağlamak amacıyla görevli olarak Arabistan`ın Necîd bölgesine gitti. Ekim’de döndü.

Ağustos 1918’de çok önemli bir göreve getirildi. Şeyhülislamlığa bağlı ilmi bir kuruluş olan Dârü’ül Hikmeti’l-İslamiyye’nin başkâtibi oldu. İki yıl sonra da başkâtiplik üzerinde kalmak üzere Dârü’l Hikme’nin asil üyesi ve bu Cemiyetin yayın organı olan Ceride-i İlmiyye’nin genel yayın yönetmeni oldu.

1922 Eylül başlarında TBMM kararıyla İslâmî Araştırmalar ve Te`lifler Akademesi`ne üye seçildi.

Edebiyat Ve Basın Hayatı

İslam Şairi Mehmet Âkif, gençliğinden itibaren edebiyat dünyasının içindeydi. Sürekli ilmi ve edebi sohbet ve toplantılarda bulunuyordu. Devrin âlimleri ve edebiyatçılarıyla birlikte oluyor, hem kendini geliştiriyor hem de etrafındakileri aydınlatıyordu.

Bilinen ve elimizde olan en eski şiiri, 19 yaşındayken yazdığı “Destûr” adlı şiiridir.

Ağırlıklı olarak, 27 Ağustos 1908’de Meşrutiyet’in ilanından sonra Ebül’ula Mardin ve Eşref Edip’le birlikte çıkardığı Sırat-ı Mustakim dergisinde şiir, yazı ve tercümelerini yayınladı. Bu dergide yayınladığı ilk şiiri “Fatih Cami”dir. 1912’de bu dergi, adını Sebilurreşad olarak değiştirdi.

Kendisi basına çok önem verir, âlim ve edebiyatçıları yazmaya, yazdıklarını yayınlamaya ve insanları aydınlatmaya teşvik ederdi. İçinde yer aldığı bu iki dergi, o günkü şartlarda sadece İstanbul değil, tüm İslam coğrafyasında, Rusya’da ve pek çok yerde takip ediliyordu. Kurtuluş Savaşı’nda Eşref Edip’le birlikte Kastamonu, Ankara ve Kayseri’de yayın yapması da basına verdiği önemi gösterir.

Sıratı Mustakim’in dışında, Mektep, Maarif, Resimli Gazete, Servet-i Funun dergilerinde de, şiir, yazı ve tercümeleri yayınlandı.

Bugün elimizde bulunan ve yedi bölümden oluşan Safahat’ı şu tarihlerde yayınladı:

1911: Safahat (Birinci Kitap)

1912: Süleymaniye Kürsüsünde (İkinci kitap)

1913: Hakk’ın Sesleri (Üçüncü Kitap)

1914: Fatih Kürsüsünde (Dördüncü Kitap)

1917: Hatıralar (Beşinci Kitap)

1924: Âsım (Altıncı kitap)

1933: Safahat’ın yedinci ve son kitabı olan “Gölgeler” Kahire’de yayınlandı.

Üstad’ın bazı şiirleri, kendisi hayatta iken Arapça’ya da çevrilmiştir. 1932’de İstiklal Marşı, Bülbül, Küfe, Süleymaniye Kürsüsü’nden gibi şiirleri buna örnektir.

Kendisinin Doğu ve Batı üstadlarından yaptığı çeviriler de bulunmaktadır.

Dini Hayatı

Mehmet Âkif’in, dini inancı sağlam ve kuvvetliydi. Ailesinden aldığı temel bilgileri daha sonra geliştirerek sağlam bir kişilikle birleştirmiştir. Biz Âkif’i bu sebeple camide mukabele okurken, ders alırken, vaaz verirken, ayet ve hadisleri şiirlerine serpiştirirken görürüz.

Referans olarak İslam’ı aldığını ve şunu haykırdığını görürüz: Problemlerin çözümünün, ülkenin ayakta kalışının yegâne yolunun; dinin sağlam, doğru ve asli kaynaklarından öğrenilip, hurafelerden uzak bir şekilde uygulanmasından geçer.

Ve O’nu, dine yönelik saldırılarda net bir duruş sergileyip, sonucunun ne olacağını düşünmeden tavrını ortaya koymasında, Tevfik Fikret’e yazdığı şiirde, Peygamber Efendimiz’i küçümseyen bir adamı paylamasında görürüz.

Aktif Yaşam Ve Kurtuluş Savaşı

Çok geniş bir alanda olmasa da kendi yakın çevresiyle hep aktif, verimli ve canlı bir yaşam süren Mehmet Âkif, Osmanlı Devleti’nin yaşadığı buhranlara sessiz kalmamıştır. 1887’de başlayan Türk-Yunan savaşı, Balkanlarda alevlenen çatışmalar, 1908’de 2.Meşrutiyet ilanı, 27 Nisan 1909’da Abdulhamid Han’ın tahttan indirilmesi, 13 Nisan 1909’daki 31 Mart ayaklanması, 1914’de Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’na dâhil olması gibi konuları, hassasiyetle takip etti, bunlara tepkiler verdi.

İttihat ve Terakki Partisine üye oldu. Ancak üyelik yemininde, “cemiyetin tüm kararlarına kayıtsız şartsız uyacağıma…” bölümüne itiraz etti ve hayırda, doğruda uymaya söz verdi. Bu şartla üye oldu. Bir müddet sonra da yanlışlarını görünce muhalif oldu.

Osmanlı’nın milliyetçilik hareketleri ile ciddi bir dağılma sürecine girmesi karşısında, yazı ve şiirleriyle çok çırpındı. Müslüman topluluklara, yazdığı “Yeis Yok”, “Azimden Sonra Tevekkül” gibi şiirlerle, ümit ve gayret aşılamaya çalıştı.

Sebilurreşad vasıtasıyla mandacılığı reddediyor ve İslam Birliği tezini işliyor, ülkenin bağımsızlığını savunuyor, işgal edilmeye başlanan toprakların kurtarılması için halkı cihada ve birliği bozmamaya çağırıyordu.

Sadece çağırmıyor aynı zamanda fiilen koşturuyordu da. Şubat 1920’de Yunanlıların İzmir’i işgaliyle başlayan Kuvâ-yı Milliye hareketine destek olmak için Balıkesir’e geçti. Vaaz ve konuşmalarla halkı bilinçlendirdi, örgütledi.

Devam eden ay ve yıllarda Kurtuluş Mücadelesi için köy köy, şehir şehir koşturdu. Bu amaçla, Eskişehir, Antalya, Afyon, Konya, Kastamonu, gittiği belli başlı illerimizdir.

23 Nisan 1920’de okunan hatim ve Buhari’ler, kılınan Cuma namazı sonrası yapılan dualarla Büyük Millet Meclisi’nin açılışına yetişemedi ancak bir gün sonra oradaydı.

Burdur`dan Mebus seçildi. Ankara’da Taceddin Dergâhında kaldı. Kendisinden habersiz olarak Biga’da yapılan seçimde en yüksek oyu aldı ama Burdur milletvekilliği esas alındı.

Konya’da çıkan isyanı bastırmak için şehre gönderildi.

Ekim 1920 ve sonrası Kastamonu ve çevresinde bulundu. Kastamonu’da Nasrullah Paşa Camiinde verdiği vaaz bir manifesto niteliğinde oldu, halkı galeyana getirdi. Sadece Kastamonu değil tüm Anadolu, Mehmet Âkif’in vaaz ve hutbelerinin coşkusu altındaydı. Çünkü Eşref Edip’in çabalarıyla Sebilurreşad’ın Anadolu yayını Kastamonu’da başlamış, dergi on binlerce basılarak, halka ve askerlere dağıtılmıştı.

O manevi bir kahramandı.

İstiklal Marşı

7 Kasım 1920’de Genel Kurmay Başkanlığı’nın isteği üzerine İstiklâl Marşı için yarışma açıldı. Yarışmaya 724 şiir katıldı. Böylesi önemli bir yarışmaya, para ödülü olduğu için M. Akif katılmadı. Hasan Basri Çantay, Eşref Edip ve en son Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver’in ısrarları üzerine ve şayet şiiri birinci olursa ödül vermeyeceklerine dair güvence vermeleri şartıyla Taceddin Dergâhında şiirini yazdı.

21 Mart 1921’de TBMM’de Mehmed Akif’in yazdığı İstiklal Marşı, ittifakla “Milli Marş” olarak kabul edildi, marş defalarca okundu, her mısraı alkışlandı. Akif 48 yaşında İslam Şairi olmanın yanı sıra Milli Şair de olmuştu.

Mustafa Kemal Paşa, İstiklal Marşı’nın okunduğu sırada, ayağa kalkmış, büyük bir coşkuyla sevincini ifade etmiştir. Daha sonra arkadaşlarına, en çok şu mısraları beğendiğini ifade etmiştir: “Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet/ Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklâl”

Yasa gereği kendisine verilen 500 liralık ödülü, Mehmet Akif, “Dârü’l-Mesâi” adlı hayır kurumuna bağışladı.

İstanbul’a Dönüş

Kurtuluş Savaşı’nda aktif olarak yer alan, milleti şuurlandıran ve milletine ebedî bir marş kazandıran Mehmet Âkif, 1923’de meclisin yenilenmesi kararından sonra, Mayıs ayında İstanbul’a döndü. 11 Ağustos 1923’te açılan 2. dönem meclise Mustafa Kemal Paşa tarafından alınmadı. Bunda kendisinin düşündüğü inkılâplara Mehmet Akif’in bir muhalif görülmesinin etkisi olabilir. Çünkü 1922’de İstiklal Mahkemelerin kurulması oylamasında, muhalefet etmişti.

Mehmet Akif 50 yaşında İstanbul’a dönmüştü.

Akif’in dönüşü sonrasında Ankara’da çok önemli kararlar alındı. Cumhuriyet ilan edildi (1923), Halifelik kaldırıldı (3 Mart 1924), Şer’iyye ve Evkaf Bakanlığı kaldırıldı (1924), Kurtuluş Savaşı’nın bir numaralı savunucusu Sebilurreşad kapatıldı, derginin sahibi ve yayın müdürü Eşref Edip tutuklandı (1925), türbe ve zaviyeler kapatıldı (1925), memurlara şapka giyme mecburiyeti getirildi (1925), İsviçre Medeni Kanunu uyarlanarak kabul edildi (1926), Anayasa’dan, ‘Devletin dini İslam’dır’ ibaresi çıkarıldı (1928), Latin harfleri kabul edildi (1928), Kur’an harflerinin kullanılması yasaklandı. Okullarda Arapça dersler kaldırıldı (1929) v.s.

Bunlar Mehmet Âkif’in anlamakta zorluk çektiği şeylerdi. Ama tüm bunların yanı sıra, kendisinin sanki bir rejim yıkıcısıymış gibi muamele görmesi ve kendi ifadesiyle “arkasından hafiye dolaştırılması” onu fazlasıyla perişan etti.

Kur’an-ı Kerim Meali

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti, bir taraftan sosyal ve siyasal alandan dinin esasları silmeye çalışırken diğer taraftan da İslam Dini’yle ilgili çok önemli bir karar aldı. 21 Şubat 1925 tarihinde TBMM kararıyla, Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından Kur`an-ı Kerim meali, tefsiri ve hadis şerhi hazırlama görevi verildi. Tefsir hazırlama, Elmalı’lı Hamdi Yazır’a, Hadis Şerhi hazırlama Ahmed Naim Babanzade’ye, Türkçe meal görevi de Mehmet Âkif’e verildi. Mehmet Âkif Ersoy, önceleri bunu kabul etmedi ancak, hazırlayacağı mealin, Elmalılı’nın yazacağı tefsirle birlikte yayınlanması şartıyla kabul etti.

Kendisine bu görev verildiği sene Mısır’a hicret etti. Ve orada bu işle yoğun olarak meşgul oldu. Sonunda 1929’de çalıştığı meali bitirdi. Ancak vefatına kadar tashihlerde bulundu, meali teslim etmedi. Bunun en önemli sebebi, hazırladığı Türkçe mealin, namazlarda okunma korkusu idi. Böylece o yıllarda sıkça konuşulan ve bazı camilerde uygulanmaya da başlanan Türkçe ibadet meselesine alet olma endişesi idi.

Devlet adına Türkçe Meali almaya giden Hikmet Bayur gibi görevlilerin yanında, Meali isteyen dostları da eli boş dönüyorlardı.

1936 yılında, hazırladığı meali, Yozgatlı Müderris İhsan Efendi’ye bırakarak; “dönersem senden alırım, dönemezsem yakarsın” diyerek vasiyet etti. İstanbul’dan dönemeyen Mehmet Âkif’in bu vasiyeti 1961 yılında gerçekleşti. Müderris İhsan Efendi, ölüm döşeğindeyken, Mehmet Akif’in kendisine bıraktığı emaneti, yakmalarını vasiyet etti ve böylece iki vasiyet de gerçekleştirilmiş oldu.

Mısır Hayatı

Üstad Mehmet Âkif Ersoy, Mısır’a yabancı değildi. 1914 yılında iki aylık bir seyahati olmuştu. İstanbul’a döndüğü yılın Ekim ayında, Abbas Halim Paşa’nın davetlisi olarak Mısır’a gitti ve kışı orada geçirdi. Ertesi yıl yine Mısır’a gitti ve kış mevsimini orada geçirdi, baharda İstanbul’a döndü. Fakat 1925 yılı sonunda gittiği Mısır’dan vefatına beş ay kala 1936 Ağustos’unda döndü.

Mısır ikameti Âkif’in; yarı misafirlik yarı gönüllü sürgün dönemidir.

Bu yüzden çilelerle, gelecek adına korkularla, yokluklarla, sıkıntılarla, hastalıklarla ve bir de içinde sevinç ve endişe barındıran bir ruh haliyle yaptığı Kur`an meali çabalarıyla geçti.

Orada, dostlarıyla görüşmeleri, mektuplaşmaları, bazı Cumalar Kahire’ye gitmeleri dışında hep Hilvan’da kaldı. Hilvan Kahire’ye uzakça bir yerleşim yeriydi.

Orada kendisi için farklı bir meşguliyet olarak, 1929’dan 1936’yakadar süren, Kahire Câmiatü’l-Mısriyye Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Müderrisliğini hatırlatabiliriz.

1934 yılında kendisini Mısır’da misafir eden, yakın dostu Abbas Halim Paşa vefat etti. Bu kendisini çok üzdü.

Çok geçmeden 1935 yılından itibaren de kendisi hastalandı. Bir ara, hava değişimi için Lübnan’a ve Antakya’ya gitti. Halk kendisine çok ilgi gösterdi. Ama sağlığı açısından pek değişen bir şey olmadı.

Memleketinden ayrı vefat etme korkusu onu, İstanbul’a gelmeye sevk etti ve Akif bu hissiyatla kararını verdi.

Vefatı

17 Ağustos 1936 yılında özlediği vatanına ayak bastı. Kendisini dostları gözyaşları ile karşıladı.

Tedavilerin fayda vermeyeceği anlaşıldı ama düzenli kontrolleri yapıldı.

Tarih 26 Aralık 1936, günlerden pazar ve saat 19.45 iken dünya bir değerini daha kaybetti.

Üstad Mehmet Âkif Ersoy, Mısır Apartmanında gözlerini ebedi âleme açtı.

Resmi zevatın ilgisiz kaldığı cenazesini, üniversite öğrencileri sahiplendi.

İstiklal Marşı, dualar ve Kur`an-ı Kerim’ler eşliğinde, eller üzerinde götürülüp defnedildi.

1960’da Akif`in mezarı Edirnekapı Şehitliği`ne naklolundu.

Allah rahmet eylesin. Âmin…

Mehmet Nezir Gül